Chủ nghĩa Phrơt và những nội dung triết học cơ bản

Chủ nghĩa Phrơt cũng là một trường phái có ảnh hưởng rất lớn của trào lưu chủ nghĩa nhân bản phi duy lý do nhà bệnh học tinh thần, nhà tâm lý học người Áo - Phrớt sáng lập. Học thuyết và phương pháp của Phrớt có ý nghĩa thế giới quan và nhân sinh quan triết học, có ảnh hưởng rộng lớn đối với các trường phái của chủ nghĩa nhân bản triết học phương Tây hiện đại.

Chủ nghĩa Phrớt hình thành vào đầu thế kỷ XX. Lúc đó chủ nghĩa tư bản đang đi vào giai đoạn đế quốc chủ nghĩa, các mâu thuẫn xã hội ngày càng sâu sắc, bệnh tinh thần trong xã hội phát triển nhanh. Sinh học, sinh lý học, tâm lý học… cũng có bước phát triển mạnh mẽ khiến cho những lý luận giải thích các hiện tượng sinh lý và tâm lý con người bằng quan diểm cơ giới dần được thay thế bằng những lý luận mới. Trong bối cảnh đó, Phrớt sáng lập ra thuyết phân tích tâm lý (phân tâm học), đặc biệt chú trọng giải thích đời sống nội tâm của con người, giải thích các bệnh tinh thần. Các tác phẩm chủ yếu của ông như Phân tích giấc mơ (1890), Dẫn luận phân tích tinh thần (1910), Tự ngã và bản ngã (1923)…

Lý luận về vô thức là bộ phận quan trọng trong hệ thống phân tích tâm lý đầu tiên của Phrớt. Ông chia quá trình tâm lý của con người thành ba bậc: Ý thức, tiềm thức và vô thức. Sự suy nghĩ của con người thường tiến hành giữa trạng thái vô thức và ý thức. Ý thức là tâm lý nhận biết của con người. Thí dụ một người nói với mình rằng trời sắp mưa, phải mau mau về nhà thì suy nghĩ đó tiến hành trong trạng thái ý thức, tuân theo những hình thức logic. Còn vô thức là hiện tượng tâm lý nằm ngoài phạm vi của lý trí, do bản năng, thói quen và dục vọng của con người gây ra. Hoạt động tâm lý này tiến hành theo nguyên tắc khoái cảm, tức là do tình cảm và dục vọng chi phối, không bị hạn chế về thời gian, không gian và quy tắc logic của lý trí. Con người thường suy nghĩ trong tình trạng vô thức như vô cớ bực bội…

Tiềm thức là yếu tố trung gian, ở giữa ý thức và vô thức, hoạt động theo nguyên tắc của tính hiện thực. Phrớt cho rằng trong vô thức ẩn dấu những xung đột bản năng, phải thông qua sự lựa chọn, kiểm soát của tiềm thức mới có thể trở thành ý thức. Theo ông, ý thức không phải là thực chất của hoạt động tâm lý mà chỉ là một thuộc tính không ổn định của hoạt động tâm lý. Vô thức mới là căn cứ của hành vi con người. Phrớt nhấn mạnh tác dụng quan trọng của vô thức đối với hành vi con người. Ông phân tích những hành vi vô thức thường ngày của con người như nói nhịu, viết sai, đưa nhầm, lấy nhầm, đánh mất v.v. và cho rằng nguyên nhân tâm lý của những hành vi đó chính là kết quả của những ước vọng bị dồn nén.   

Phrớt có cống hiến quan trọng trong việc đề xuất việc nghiên cứu vai trò của vô thức trong hệ thống phân tích tâm lý nhưng ông sai lầm là đã khuếch đại tác dụng của vô thức đối với hành vi của con người, không đánh giá đúng vai trò của ý thức và các điều kiện xã hội.

Trong lý luận về nhân cách, phrơt đưa ra ba khái niệm “cái ấy”, “cái tôi” và “cái siêu tôi”. Theo ông, “cái ấy” chính là biểu hiện của libido (tính dục), bản năng đầu tiên có từ lúc con người sinh ra. Nó là nguồn năng lượng tâm lý đòi hỏi bộc lộ ra và đòi hỏi được thoả mãn một cách mãnh liệt. Nó là kết cấu phi lý tính, chỉ tuân theo nguyên tắc khoái cảm. “Cái tôi” là hệ thống ý thức, là cái đứng giữa “cái ấy” và thế giới bên ngoài, điều tiết sự xung đột giữa “cái ấy” với thế giới bên ngoài. “Cái siêu tôi” là đại diện của xã hội, của lý tưởng và uy thế bên ngoài trong tâm lý của con người. Nó được tạo thành bởi những chuẩn mực xã hội, những quy tắc luân lý và những giới luật tôn giáo. “Cái siêu tôi” khuyến khích cuộc đấu tranh giữa “cái tôi” và “cái ấy”. Phrớt cho rằng, trạng thái tâm lý của người bình thường là giữ được sự cân bằng giữa ba cái “cái ấy”, “cái tôi” và “cái siêu tôi”. Những người mắc bệnh tinh thần thường là do mối quan hệ cân bằng giữa ba cái đó bị phá hoại.

Thuyết tính dục cũng là nội dung quan trọng trong hệ thống phân tích tâm lý của chủ nghĩa Phrớt. Phrớt cho rằng trong mọi xung động bản năng của “cái ấy” thì bản năng tính dục là hạt nhân, là cơ sở của hành vi con người. Tính dục ông nói ở đây có nghĩa rộng, gồm mọi loại khoái cảm. Phrớt cho rằng tính dục là xung đột vĩnh hằng, ngay cả khi bị ý thức và tiềm thức áp chế nó vẫn tìm cách bộc lộ ra, có khi bằng hệ thống nguỵ trang nhập vào hệ thống ý thức. Do đó về tâm lý có hiện tượng nằm mơ, nói nhịu và những bệnh tin thần khác. Ông giải thích: “khát vọng vô thức lợi dụng sự nới lỏng của ý thức vào ban đêm để ùa vào trong ý thức bằng giấc mơ. Sự đề kháng lại tình trạng dồn nén của cái tôi cũng không phải là đã bị thủ tiêu trong suốt giấc mơ”. Do đó, giấc mơ là “một sự thoả hiệp hình thành giữa yêu cầu của một bản năng bị dồn nén với sự kháng cự lại của một sức mạnh kiểm duyệt trong cái tôi”. Theo ông, nguyên nhân của nhiều loại bệnh tinh thần là do bản năng tính dục bị dồn nén.

Phrớt đề ra phương pháp chữa bệnh tinh thần gọi là “phương pháp giải thoát tinh thần”. Ông cho nằm mơ là một biểu hiện của tính dục, là khởi điểm tót nhất của tự do liên tưởng. Theo ông, từ một con số, một tên người hoặc một sự việc hiện ra trong giấc mơ đều không phải là vô cớ, mà là sự thể hiện hoặc sự thoả mãn một nguyện vọng nào đó. Do đó, thông qua sự liên tưởng và tự phân tích có thể có thể biết được điều bí mật trong nội tâm để chữa khỏi bệnh tinh thần. Phrớt mở rộng lý luận và phương pháp đó sang các lĩnh vực khác để giải thích các hiện tượng xã hội. Ông cho rằng văn hoá nghệ thuật của nhân loại không có quan hệ gì với điều kiện sinh hoạt vật chất của xã hôi mà bắt nguồn từ bản năng tính dục bị áp chế. Chẳng hạn như bức vẽ nàng “Monalisa” của Leonardo de Vinci là sự thể hiện bằng nụ cười quyến rũ của Catơrina, người mẹ đã mất của ông. Qua sự tái hiện đó, Leonardo de Vinci đã thoả mãn được lòng thương nhớ tình yêu dưỡng dục đối với người mẹ thời niên thiếu. Phrớt còn cho rằng mẹ của Leonardo de Vinci sớm khêu gợi tính dục của con, chính sự khêu gợi đó đã đưa đến tình cảm say sưa sáng tác của Leonardo de Vinci.

Phrớt coi bản năng tính dục của con người là cơ sở duy nhất cho các hoạt động của con người. Điều đó không đúng. Mác nói: “Cố nhiên là ăn uống, sinh đẻ con cái, v.v.. cũng là những chức năng thực sự có tính người. Nhưng nếu bị tách một cách khó hiểu ra khỏi phần còn lại của phạm vi hoạt động của con người và do đó mà biến thành những mục đích cuối cùng và duy nhất thì những chức năng ấy mang tính chất súc vật”. Đúng vậy, không thể tách rời tính xã hội, tách rời phương thức sản xuất của xã hội để bàn luận về hành vi của con người một cách trừu tượng kể cả hành vi tính dục. Quan điểm trên của Phrớt dù nhìn từ góc độ sinh lý học hay xã hội học đều không thể đứng vững được.

Chủ nghĩa Phrớt đến nay vẫn là một học thuyết có ảnh hưởng sâu rộng tren thế giới, không những trở thành một trường phái rộng lớn nhất của tâm lý học hiện đại - trường phái tâm lý học nhân bản, mà còn là nguồn gốc làm nảy sinh nhiêù trường phái triết học phương Tây hiện đại. Nững vấn đề ông nêu lên trong đời sống tinh thần của nhân loại như: ngoài ý thức ra phải chăng còn lĩnh vực vô thức? Liệu có thể đem vô thức quy vào sự xung đột của bản năng của tính dục? Có thể xem vô thức là cái cốt lõi và động lực tâm lý căn bản của hoạt động của con người được không? Có thể dùng bản năng tính dục để giải thích đời sống và sự phát triển của lịch sử nhân loại được không? Đó là những vấn đề tranh luận trong triết học và tâm lý học, vừa liên quan đến nguyên nhân và phương pháp chữa trị các bệnh tinh thần, lại có liên quan đến tâm lý học, đến quan điểm lịch sử.

Phân tâm học Phrớt lấy lý luận vô thức và lý luận về tính dục làm hạt nhân đã vượt qua phạm vi nghiên cứu của tâm lý học truyền thống, bổ sung những kiến thức quan trọng vào những chỗ trống trong tâm lý học, nên có giá trị lý luận và ảnh hưởng lớn đến tâm lý học, tâm thần học, xã hội học, dân tộc học, nghệ thuật nảư đầu thế kỷ XX. Chủ nghĩa Phrớt không phải là một học thuyết triết học theo nghĩa đầy đủ của nó nhưng nó có một tiềm năng về thế giới quan và phương pháp luận đáng kể. Điều có liên quan trước hết đến sự thấu hiểu đặc biệt của Phrớt về con người và văn hoá. Là một nhà khoa học, Phrớt đã tiếp thu truyền thống duy vật của khoa hoc tự nhiên cổ điển và của thuyết tiến hoá. Tuy nhiên trong thế giới quan của ông bộc lộ những yếu tố duy tâm khi ông đem sinh vật hoá những yếu tố thuộc vè tâm lý của con người, đem tự nhiên hoá những cái về loài người, đem tâm lý hoá những cái thuộc về xã hội, và tuỵêt đối hoá cái tâm lý trong đời sống của con người. Có thể xem đó là những sai lầm của chủ nghĩa Phrớt. Vì quá nhấn mạnh đến bản năng tính dục nên ông đã bị nhiều người phản đối, trong đó có cả học trò của ông.