Lý luận nhận thức của Aristoteles

Trước hết Arixtốt phân biệt tri thức với kinh nghiệm và thường kiến. Tri thức khác với kinh nghiệm, bởi lẽ tri thức có tính phổ biến và tính tất yếu, còn kinh nghiệm, nhất là thường nghiệm, có tính đơn nhất và tính ngẫu nhiên. Nhưng kinh nghiệm là khởi điểm của cả tri thức lẫn nghệ thuật (xem Arixtốt, Siêu hình học, quyển 1, chương 1, 980b - 981ạ25). Tri thức khác với thường kiến như cái xác thực khác với cái xác suất, cái chắc chắn khác với cái phỏng đoán. 

Sự khác nhau căn bản giữa Arixtốt và Platôn trong lý luận nhận thứclà ở chỗ nếu Platôn xuất phát từ sự tồn tại của tri thức, thì Arixtốt xuất phát từ sự tồn tại của đối tượng tri thức. 

Nhận thức luận của Arixtốt là sự sửa chữa lại nhận thức luận của Platôn. Nhận thức được Arixtốt xem xét như một quá trình từ cảm tính đến lý tính, từ nhận thức cái đơn nhất đến nhận thức các tiểu loại, chủng loại. Platôn cũng nói đến điều đó, nhưng triển khai theo hướng đi xuống: lý tính - giác tính - niềm tin - mô phỏng, trong đó hai nấc thang đầu thuộc về hoạt động tư duy, hai nấc thang sau - thường kiến. Sự liên kết bốn nấc thang nhận thức, theo Platôn, tạo nên một quá trình nhận thức thống nhất, mà cơ sở của nó là tồn tại đích thức, thế giới các ý niệm. Bác bỏ Platôn, Arixtốt cho rằng, khoa học lấy cái phổ biến làm đối tượng, nhưng cái phổ biến là sự trừu tượng hóa từ thực tại cụ thể cảm tính, nên trước hết cần nhận thức những cái đơn nhất, thế giới các sự vật cảm tính. 

Nhận thức cảm tính, theo nghĩa đó, là nấc thang đầu tiên, cần thiết của quá trình nhận thức. Tri thức phổ biến xuất phát từ kinh nghiệm và được trừu tượng hóa ở tư duy, là sự khái quát tri thức về những cái đơn nhất. Tri thức về cái phổ biến hình thành trong linh hồn lý tính, thứ linh hồn đặc biệt, chỉ có ở con người, tồn tại không lệ thuộc vào thân xác. Linh hồn là nguyên nhân và khởi đầu của vơ thể sống, trong đó phần siêu việt nhất thuộc về lý tính, nhưng ngay ở lý tính lại có phần lý tính siêu việt thuần túy - siêu việt của những siêu việt. Về phần mình lý tính siêu việt phân thành lý tính tích cực (năng động) và lý tính thụ động. Arixtốt đặt lý tính siêu việt tích cực ở đỉnh chóp bảng phân tầng linh hồn và xem nó như lý tính sáng tạo. Lý tính ấy trong khi suy niệm về sự vật cũng đồng thời sắp xếp các sự vật. Lý tính thụ động, thu nhận, là sự đi tìm những mô thức, hay khả năng đạt tới những mô thức. Tri thức về cái phổ biến được đặt vào lý tính thụ động dưới dạng khả năng. Để khả năng tri thức trở thành tri thức thực sự cần có cả lý tính tích cực (diễn đạt theo ngôn ngữ hiện đại: tính tích cực của ý thức) lẫn sự tác động của thế giới khách quan lên linh hồn.